डा. संजय पाण्डे स्तन क्यान्सर रोग विशेषज्ञ तथा वरिष्ठ सर्जन हुन । स्तन क्यानसर लागेका सयौैं बिरामीहरु उनको उपचारबाट निको भएका छन् । बिरामीको उपचार गर्ने र बचाउने उनको कर्म र धर्म हो । सानैदेखि डाक्टर बन्ने सपना बोकेका पाण्डे आफ्नो कडा मिहिनेत, निरन्तरको लगाव र प्रेरणाले उनी डाक्टर बनेका हुन् ।
उनी सानो हुँदादेखि नै भैरहवाको बर्मेलीटोलमा एउटा औषधी पसल थियो । बिजुला मेडिकल नामले चर्चा कमाएको उक्त क्लिनिकमा (डा. ऋषिराम शर्मा) बिजुला डाक्टरसाब बस्नु हुन्थ्यो । उहाँलाई सबै जनाले डाक्टर साब भनेर दिएको सम्मान देखेर आफू पनि भविष्यमा डाक्टर नै बन्छु भन्ने दृढ विश्वास बोकेर पाण्डे पनि आफ्नो अध्ययनमा लागे । अन्ततः उनी डाक्टर बने ।
सानै उमेरदेखि नै निडर र हक्की स्वभाव भएका उनी एम.बी.बी.एस पहिलो वर्षदेखि नै चिरफारमा अग्रभागमा पुग्ने गर्दथे । स्तन क्यान्सरको विशेषज्ञ तथा सर्जन बन्नको लागि उनी एम.बी.बी.एस चीन र एम.एस. यूनिभर्सल कलेज अफ मेडिकल साईन्सेज, शिक्षण अस्पताल भैरहवाबाट पुरा गरे । पाण्डेले चिकित्सकीय पेशाको दौरानमा विभिन्न आरोह र अवरोह पार गर्नुपर्यो ।
जब संजय स्तन क्यान्सरको सर्जन भएर निस्कने बेला हुँदै थियो, त्यतिबेला नै उनीमाथि ठुलो समस्या आइलाग्यो । सर्जन भएर निस्कनै लागेको बेला उनी धार्मिक कार्यका लागि अर्घाखाँचीको सुपा देउराली मन्दिर जाँदा दुर्घटनामा परे । दुर्घटनामा परी स्पाईनल ईन्जुरी भयो । दुर्घटनाका कारण उनको पढाइ केही समय पछि धकेलियो ।
उनले ३ वर्षमा भ्याउनुपर्ने कोर्ष पुरा गर्न झण्डै एकवर्ष ढिला भयो । जेनतेन गरेर साढे ३ वर्षमा अध्ययनको कोर्ष सकाएका संजयलाई फेरी अर्को बज्रपात प¥यो । अध्ययनकै बीचमा उनले आफ्नी आमालाई गुमाउनुपर्यो । सानैदेखि पुलपुलिएर बसेका परिवारका एक्ला छोरा संजयलाई आमाको मृत्युले निकै लामो समय सतायो । खबरपात्रोसँगको अन्तरंग कुराकानीमा उनले आमालाई सम्झिदै निकै भावुक भए ।
‘मैले कहिले पनि सोचेको थिएन, मेरी आमाको मृत्यूको घोषण म आफै गनुपर्ला भनेर डा. सञ्जयले भने, ‘डाक्टरी पेशा अपनाएपछि त्यस्ता घटना दैनिक जसो घट्ने गर्दछन् । कैयौको मृत्यु घोषणा गर्ने गरेका संजयलाई आमाको मृत्युको घोषणा गर्दा साँच्चिकै अनियन्त्रित बनायो ।’
उनले भने, ‘आमाको उपचारको क्रममा मेडिकल कलेजमा यो नमीठो तर, सत्य घटना म आफैले परिवारमाझ घोषण गर्नुपर्दा मलाई कति पीडा भएको थियो, त्यो मैले कुनै पनि अवस्थामा आकंलन गर्न सक्दैन् ।’ मेडिकल कलेजको आईसीयूमा उपचारको क्रममा संसार छाडेकी आमाको छातीमाथि उनले २ घण्टा रोएर बिताए ।
आमाको मृत्युको पीडालाई छिचोल्दै पुनः अध्ययनमा जुटेका सञ्जयलाई अध्ययन सक्न नपाउँदै विभिन्न समस्याले घेरिरहे । अध्ययनका क्रममा उनका बुवा बिरामी परे । बिरामी परेका बुबाको चेकजाँच गर्दा फोक्सोमा क्यान्सरले अन्तिम स्टेजमा पु¥याएको थाहा भयो । ‘आमा गुमाएको पीडा कम भएकै थिएन, बाबाको यस्तो अवस्थाले मलाई फेरी बिछिप्त बनायो,’ संजयले भने ।
एम.एस. सकेर जागिर सुरु गर्ने बेला फेरी उनलाई बाबाको हेरविचार गर्नुपर्ने भयो । ‘बुढेसकालको सहारा बाबा भन्दा ठूलो जागिर ठानिन पाण्डे भन्छन्, ‘जागिरका लागि पाल्पा, नेपालगंज, जनकपुरबाट अफर आउँदा कुनै ठाउँमा जागिर नगरी बाबाको सेवा गरे । क्यानसर भएको ९ महिनापछि बाबाले पनि संसार छोड्नु भयो ।’
घरको आठौं सन्तानको रुपमा जन्मेका डा. संजय ७ छोरीपछिको एक्लो छोरो हुन् । ‘दिदीहरु सबै सम्पन्न परिवारमा छन् । धेरै जना दिदीहरु विदेशतिरै थिए । सबैको प्यारो र पुलपुलिएर बसेकाले मेरा इच्छा चाहना, घर व्यवहार सबै घरपरिवारले पुरा गरिदिने भएकाले घर व्यवहार भन्ने मलाई १ प्रतिशत पनि थाहा थिएन । उनले भने, जीवनमै नगरेको घर व्यवहारका काम एकैपटक सबै घटना आफूमाथि पर्यो ।’
२ वर्षको अन्तरालमा आमा बाबा संसार छोडे पछि डा. संजय नितान्त एक्लोपनको महसुस गरे । उनलाई घर बस्दा, घर बाहिरबाट घर आउँदा बुवाआमाको अभावमा उनी आफै डिप्रेसनको सिकार हुन पुगे । लामो समयसम्म औषधि खाँदै घरमै आराम गरेको उनले बताए ।
केही समयको आरामपछि उनले सिद्धार्थनगर सिटी हस्पिटलमा काम गर्न सुरु गरे । हस्पिटलमा भैरहवा, लुम्बिनी, कपिलवस्तु तौलिहवा लगायतका ठाउँबाट बिरामीहरु आउने गरेको उनी बताउँछन् । धेरै बिरामीले उनलाई टुप्पीवाला डाक्टर भनेर चिन्थे । जब उनी एम.बी.बी.एस पढ्दै थिए, त्यतिबेला नै अठोट गरेका थिए म एकदिन स्तन क्यान्सरको सर्जन विशेषज्ञ बन्छु भन्ने आफ्नो आत्मा विश्वास अगाडि बढाउन सिटी हस्पिटलको डेढ बर्षको कार्य क्षेत्र छाडेर थप निखारताको लागि विपी कोइराला क्यान्सर अस्पतालमा फेलोसिप सुरु गरे । उनले काम गर्ने सिलसिलामा लण्डन, भारतबाट अफर पनि आयो तर, उनलाई आफ्नो देशकै बिरामीहरुको सेवा गर्ने इच्छाले उनी देश छोडेर बाहिर कतै नजाने निर्णय गरे ।
प्राय डाक्टरहरु काठमाडौं बस्न रुचाउँछन् तर डा. संजय भने आफू जन्मेको हुर्केको जन्म ठाउँ भैरहवामै बसेर भैरहवाबासीको सेवा गर्ने अठोट गरे । त्यही अठोटका कारण भैरहवाको ओजश हस्पिटलबाट स्तन क्यान्सरको उपचार दिइरहेका छन् ।
ओजस हस्पिटलले लुम्बिनी प्रदेशमै सस्तो तथा उत्कृष्ट उपचार सेवा प्रदान गर्दै आएको छ । अन्य स्थानमा स्तन क्यान्सरको शल्यक्रिया (अपरेशन) लगायतको उपचार गर्दा १ लाख लाग्दा ओजश हस्पिटलले त्यही प्रकृतिको अपरेशन तथा उपचार ५०/६० हजार रुपैयाँभित्र गर्दै आएको डा. संजयको भनाइ छ । उनले नेपालमै कम मूल्यमा स्तन क्यान्सरको उपचार गर्दै आएको दावी गरे । ओजश हस्टिपलमा अहिले स्तन क्यान्सरसहित हाडजोर्नी तथा नशा रोगसम्बन्धी सम्पूर्ण उपचार विशेषज्ञ डाक्टरबाट हुने गरेको छ ।
डा. संजयको सामाजिक सचेतना कार्यक्रम
आजभोलि डा. संजय देशका विभिन्न जिल्लामा गएर स्तन क्यान्सरकोबारे सचेतनामूलक कार्यक्रम गरिरहेका छन् । उनले स्वास्थय शिविरको माध्यमबाट समग्र क्यान्सर र त्यसमाथि पनि स्तन क्यान्सरकाबारेमा सचेतनामूलक कार्यक्रम गरिरहेका छन् । यसरी कार्यक्रममा जाँदा समाजमा अजै पनि अन्धविश्वास र रुढीवादीका कारण झारफुकको समस्याले कतिपय नागरिकको अकालमा ज्यान जाने गरेको पाए ।
‘जनचेतनाको अभावमा धेरैजना अहिले पनि सम्बन्धित डाक्टरसंग पुगेका छैनन् । अहिले पनि रोगका विषयमा खुलेर छलफल तथा डाक्टरसँग समस्या नबताउँदा कतिपयको अकालमा ज्यान गएको पाएको छु । उनले भने, ‘मैले यस्ता खालको रोगका विायमा विशेष रुपमा सचेतना फैलाउने योजनामा छु ।’
उनले भने, ‘समाजमा मानिसको धेरै खालका टकाटिपप्पणीका कारण कति जना त लाज मानेर रोग लुकाएर अन्तिम अवस्थामा पीडा सहन नसकेपछि बल्ल मकहाँ आएको पाएको छु । अन्तिम अवस्थामा आएका बिरामीलाई बचाउन अलि गाह्रो हुन्छ ।’
उनी एक डाक्टर मात्र नभएर समाज परिवर्तनको दियो बनेर हिंडेका छन् । उनले विपन्न परिवारका सदस्यलाई निःशुल्क उपचार पनि गरेका थुप्रै उदाहरण छन् ।
‘गरीब, धनी तथा मध्यम वर्ग सबै खालका मानिसले समान खालको व्यवहार र उपचार पाउनुपर्छ भन्ने लागेर मैले आर्थिक अवस्थाकै कारण उपचारबाट वञ्चित हुन नपरोस् भनेर मैले आफ्नै कमाइबाट उपचार गरेको छु,’ डा. सञ्जयले भने ।
उनी भन्छन्, ‘पैसाको अभावमा रोग लुकाएर ज्यान फाल्न कोसैलाई नपरोस् भन्ने हेतुले अहिले म विभिन्न कार्यक्रममा जाने र स्वास्थय शिविर सञ्चालन गर्दै आएको छु ।’
डा. पाण्डेको अनुभव र बिरामीको अवस्था
उनले महिनाभरीमा ५०/६० जना स्तन क्यान्सरको शंका लागेर उपचारमा आउने गरेका छन् । उपचारमा आउनेमध्ये अधिकांश स्तनमा आएको समस्या लिएर आउने गरेको उनको बुझाइ छ ।
उनले भने, ‘उपचारमा आउनेमध्ये कम्तिमा पनि ३/४ जनालाई क्यान्सर लागिसकेको हुन्छ । कोही पहिलो स्टेजमा नै आउनुहुन्छ भने कोहीलाई दोस्रो–तेस्रो स्टेजमा नै पुगिसकेको हुन्छन् । क्यान्सरको उपचार जति ढिलो हुन्छ त्यति नै क्यान्सर शरीरको अन्य भागका फैलदै जान्छ ।’ अन्तिम स्टेजमा पुगेका बिरामीहरुको उपचार भएपनि निर्मुल बनाउन नसकिने उनको भनाइ छ । स्तनमा समस्या आउँदैमा त्यो क्यान्सर नै हो भन्न सकिदैन तर परामर्श नगरी बस्नु नहुनु उनले बताए ।
उनकाअनुसार क्यान्सर अहिलेको बद्लिदो खानपान हो भने अर्को जीनको कारण पनि हुन्छ । यदि परिवारमा बुवा आमा हजुरआमा कसैलाई भएको भए सम्भावना बढी हुन्छ । स्तन क्यान्सर महिलामा मात्र नभएर पुरुषमा पनि हुन्छ । तर महिलामा बढी देखिने गरेको अनुसन्धान र अनुभवले बताएको उनको भनाइ छ ।
स्तन क्यान्सर भएको कसरी थाहा पाउने ?
स्तन दुखेमा क्यान्सर हुँदैन तर स्तनमा गिर्खा भेटिनु, तर दुखाई नहुनु, स्तनको वरीपरी अथवा स्तनको मुन्टोमा खटिरा आउने तर निको नहुने, स्तनको आकार र कलर परिवर्तन हुनु, मुन्टोबाट पिप वा रगत आउने यस्ता खालका समस्या भएमा स्थन क्यान्सर हुन सक्ने उनको भनाइ छ ।
स्तन क्यान्सरका अन्य लक्षण
१. स्तनमा नयाँ गिर्खा तथा गाँठा देखिनु
२. स्तनको आकार र प्रकारमा परिवर्तन आउनु
३. स्तन दुख्नु वा सुन्निनु
४. स्तनमा खाल्टो पर्नु
५. स्तनको मुन्टोबाट रगत अथवा तरल पदार्थ आउनु
६. शरीरको अनावश्यक तौल घट्नु
