मार्च ८ अर्थात, नारी दिवस, संयुक्त राज्य अमेरिकाको सोशलिस्ट पार्टीले २८ फेब्रुअरी १९०९ मा सर्वप्रथम नारी दिवसको आयोजना गरेको थियो । सोशलिस्ट पार्टीले सन् १९०८ को अन्तर्राष्ट्रिय महिला कपडा कामदारको आन्दोलनको स्मरणमा २८ फेब्रुअरी १९०९ को दिन महिला दिवस मनायो । यसपछि यो फेब्रुअरीको अन्तिम आइतबारको दिन मनाइन थालियो । सन् १९१० मा सोशलिस्ट इन्टरनेशनलको कोपेनहेगनको सम्मेलनमा यसलाई अन्तर्राष्ट्रिय दर्जा प्राप्त भयो । त्यस समय यसको प्रमुख ध्येय महिलाहरूलाई मताअधिकार दिनु थियो, त्यस समय महिलाहरूलाई मत दिने अधिकार कतिपय देशहरूमा थिएन ।

१९१७ मा रसियाको महिलाहरूले, महिला दिवसमा गास र कपासको लागि हडतालमा जाने निर्णय गरे । यो हडताल पनि ऐतिहासिक थियो । जारले सत्ता छोडे, अन्तरिम सरकारले महिलाहरूलाई भोट दिने अधिकार दियो । ग्रेगेरियन क्यालेण्डरअनुसार त्यस दिन ८ मार्च थियो । त्यससमय धेरैजसो देशमा ग्रेगेरियन क्यालेण्डर र प्रचलित थियो । त्यसैले ८ मार्चलाई महिला दिवसको रूपमा मनाउन थालियो र बिडम्बना यो दिवसले नेपालका अधिकांश महिलाहरुलाई कहिले छुन सकेन भने नेपालको संविधानले पनि नेपालका ग्रामीण महिलाहरुको सामान्य गाँस, बास र कपासलाई पनि सुनिश्चित गर्न सकेन ।

यसको यसको उदाहरणका लागि नवलपरासी जिल्ला सरावल गाउँपालिकाकी निमा राजभरको पीडालाई लिन सकिन्छ । नवलपरासी पश्चिम सरावल गाउँपालिका वडा नम्बर ५ फुलबरिया बस्ने १४ वर्षिय जानकी राजभर गरिबीका कारण आफ्नै आमाको हातबाट बेचिनबाट जोगिएकी छन् । उनी ४ जना दिदीबहिनी र एक भाइमध्येकी माइली छोरी हुन् । गरिबीका कारण विद्यालयको मुख देख्न नपाएकी, उनी आफ्ना साना भाइबहिनीहरुको बिहान बेलुकीको छाक टार्न आफ्नी आमासँग दैनिक ज्याला मजदुरी गर्न जान्छिन् । उनीहरुको सम्पतिको नाममा सरावल गाउँपालिकाबाट निर्माण गरिदिएको २ धुर जग्गामा निर्मित २ कोठे भवनबाहेक केही छैन् । यो २ कोठे भवन नै उनीहरु ७ जनाको परिवारको आश्रयस्थल हो । जानकी भन्छिन, ‘मेरा साथीहरु विद्यालय गएको देखेर मलाई पनि पढेर ठुलो मान्छे बन्ने रहर थियो तर बाबुले हाम्रो भविष्यको लागि कहिल्यै सोचेनन् । सधै मादकपदार्थ सेवन गरेर आउने र आमालाई सधै कुटपिट गर्ने र घरमा कलह गर्ने भएकोले हाम्रो भविष्य झन् अन्धकार भयो । यो २ धुर जग्गा पनि धितोमा छ, जुन बाबुले दिदीको बिहे गर्न धितो राखेका हुन् ।

उनकी बाबु, आमा निमा राजभरलाई ४ जना छोरी र २ जना कलिला बालबालिकाको जिम्मा लगाएर विदेश गएका गए । विदेशमा उनी के गर्दैछन् ? उनको अत्तोपत्तो छैन । उनकी आमा आफ्ना कलिला बालबालिकाहरुको दैनिक जीवन धान्नका लागि अर्काको घर घरमा गएर भाडावर्तन माझेर गुजारा चलाईरहेकी छिन् । उनको परिवारको जीवन धान्ने एक मात्र उपाय, उनी र उनकी कलिला छोरीहरुले अर्काको घरघरमा गएर भाडावर्तन र ज्याला मजदुरीबाट प्राप्त श्रोत नै हो । कोरोना भाइरसले देश महिनौ लकडाउन भयो । यस्तो अवस्थामा आफ्नो जीवन निर्वाह कसरी गर्नुभयो ? भन्ने प्रश्नमा उनी आँखाभरी आँसु गर्दै भन्छिन्, ‘एकातिर गरिबीको कारण एकछाक खान कठिन भइरहेको थियो । कोरोना भाइरसको प्रकोपले जीवन अझ कठिन भयो ।

देश लकडाउन भएको सुरुका समयमा कति रात पानी मात्र खाएर सुत्नुपर्यो । मेरा कलिला छोराछोरीहरु खान नपाएर मर्छन् कि भन्ने चिन्ताले सधै पिरोल्थ्यो । उनीहरुको भोक मेटाउन मैले छिमेकीहरूसँग खानाको लागि बिन्ती गर्नुपर्यो । मलाई मेरो त्यो दुःखमा मेरा छिमेकीहरुले ठुलो सहयोग गरे । मेरो दुःखको अवस्था देखेर एबिसी नेपाल नाम गरेको संस्थामा काम गर्ने शाइदा निशा पठान बैनीले सरावल गाउँपालिकामा हाम्रो यो अवस्थाको जानकारी गराइदिइन् र हामीलाई गाउँपालिकाले चामल, दाल, तेल, तरकारीको व्यवस्था गरिदियो र मेरो बच्चाहरुको प्राण जोगियो ।’

जसोतसो जीवन चलिरहेकै थियो, एकदिन दिल्लीमा बस्दै आएका २३ वर्षिय कान्ही राजभर नाम गरेको एक युवकसंग जानकीकी आमाको उनकै गाउँ फुलबरियामा भेट भयो । उक्त युवकले उनकी आमासँग जानकी राजभरको विवाह गर्ने प्रस्ताव राखे । उक्त युवकले जानकीलाई बिहे गरेवापत उनीसंग कुनै पनि दाइजो नलिने र उनको छोरीलाई दिल्लीमा लगेर राम्रोसंग राख्ने कुरा व्यक्त गरे । गरिबीको कारण दैनिक जोहो गर्न कठिन भइरहेको अवस्थामा उनकी आमाले युवकको प्रस्तावलाई सहर्ष स्वीकार गरिन । आमाको कुरालाई जानकीले पनि सहमति दिइन् । विवाह सामान्य तरिकाले तुरुन्तै गरिहाल्ने र उक्त विवाहको कुरा सोही परिवारका सदस्यहरु माझ मात्र सीमित रहने सम्झौता भयो । उक्त कुराको खबर सरावल गाउँपालिकाका सम्वाद संजालका युवाहरुको कानमा पुग्यो । उनीहरूले तत्काल सम्बन्धित स्थानीय गाउँपालिकालाई जानकारी गराए र प्रहरीलाई यो विवाह रोक्न अनुरोध गरे । उक्त कुराको जानकारी पाएपछि गाउँपालिका अध्यक्ष राधेश्याम चौधरी, उपाध्यक्ष उत्तमा राय र वरिष्ठ कार्यकारी प्रमुख बुद्ध प्रकाश पौडेल उक्त स्थानमा पुगेर उक्त विवाह रोक्न अनुरोध गरे ।

सुरुमा, परिवारका सदस्यहरुले उक्त विवाह रोक्न अस्वीकार गरे तर स्थानीय तह, प्रहरी प्रशासन, स्थानीय सरोकारवालाहरुको दबाबमा उक्त विवाह रोकियो । कान्हि राजभरलाई प्रहरीले पक्राउ गर्यो र अनुसन्धान गर्यो । अनुसन्धानको क्रममा उक्त युवकको पहिले नै विवाह भइसकेको र उसको २ छोराछोरी र श्रीमती भएको खुल्न आयो । अनुसन्धानको क्रममा उक्त युवकले जानकीसंग विवाह गरी दिल्लीमा लगेर बेच्न सक्ने आंशका गर्यो ।

उक्त घटना पश्चात, जानकीकी आमा निमा राजभर भन्छिन ‘मेरा सबै छोरीहरुलाई बिहे गर्ने मेरो जिम्मेवारी हो, यदि जानकीको विवाह भयो भने, ‘मलाई एक जनाको भए पनि भार कम हुन्छ र उसले दुई छाक खान पाउँछे भनेर विवाहको लागि सम्झौता गरेको कुरा व्यक्त गर्छिन ।’ जानकीसंग यस विषयमा कुरा गर्दा, उनि भन्छिन, ‘मलाई विवाह गर्न मन थिएन । आमाको दुःख देखेर मैले विवाह गर्न सहमत भए र आमालाई मेरो बोझ कम गर्नका लागि विवाहको प्रस्तावलाई स्वीकार गरे ।’ गरीबीले परिवारको जीवनलाई दयनीय र बाँच्नको लागि कठिन बनाएको छ, जसको कारणले निमा राजभरले आफ्नी उमेर नपुगेकी छोरीलाई विवाह हर्ने प्रस्तावलाई सहर्ष स्वीकार गरिन् ।

अहिले उनी आँखाको आँसुलाई मुखभरी पार्दै भन्छिन् ‘गरिबीको कारण छोरी पनि बोझ हुँदी रहिछिन् । जानकीकि आमा निमा राजभरको ‘गरिबीको कारण छोरी पनि बोझ हुँदी रहिछिन्’ भन्ने भनाइबारे सरावल गाउपालिकाका अध्यक्ष राधेश्याम चौधरीसंग जिज्ञासा राख्दा, ‘गरिबी नेपालको प्रमुख समस्या भएको र जानकी एउटा पात्र मात्र हुन् भन्ने कुरा स्वीकार्नु हुन्छ । यसका लागि सरावल गाउँपालिकाले सबै बालबालिकालाई विद्यालयमा पहँुच पुर्याउने र विद्यालयमा निरन्तरताका लागि अभियानको रुपमा विभिन्न जनचेतनामूलक कार्यक्रमहरु गरिरहेको र यस गाउँपलिकामा आर्थिक तथा सामाजिक रुपले पछाडी परेका परिवार तथा समुदायहरुलाई आत्मनिर्भर बनाउनका लागि विभिन्न आयआर्जनका कार्यक्रमहरु पनि संचालन गरिरहेको कुरा व्यक्त गर्नुहुन्छ ।

वास्तवमा, गरिबी यस्तो रोग हो जहाँ आफ्नै सन्तानलाई पनि आफूबाट अलग राख्न एक आमा तयार हुन्छिन् भने एक छोरी गरिबीको आँसु भित्रको परिवारको पीडालाई कम गर्न कम्मर कस्छिन् । जानकी जस्ता यस्ता धेरै छोरीहरु छन् जो बाध्यताका कारण बुझेर होस् या नबुझेर, चाहेर होस् या नचाहेर बाल विवाह, बेचबिखन र शोषणमा परिरहेका छन् । यसका लागि राज्यले नियम, कानुन बनाउनेतिर मात्र ध्यान केन्द्रित गर्ने होइन उनीहरुको तत्कालको समस्या समाधान गर्दै दीर्घकालीन उचित व्यवस्थापनतर्फ ध्यान केन्द्रित गर्नुपर्छ । होइन भने ‘गरिबीको कारण छोरी पनि बोझ हुँदी रहिछिन्’ भन्ने उक्त भनाइ कुनै दिन हरेक आमाहरुको मुखबाट अनायास निस्कन सक्छ ।