फागुनको अवसरमा गाइने गीत वा त्यसको लय फाल्गुण शुक्ल अष्ठमीदेखि पूर्णिमासम्म परम्पागत रंग छ्यापेर वा अबिर दली आनन्दका साथ मनाइने उत्सवलाई, फागु, होरी, होली नामले सम्बोधन गरिन्छ । फागुन शुक्ल पूर्णिमाका दिन दहन गरिने चीरलाई होलिका भनिन्छ । तिथिअनुुसार मनाउने पर्वहरुमध्येको यो एउटा महत्वपूूर्ण पर्व फागुु पूर्णिमा हो । मानवबीचमा भएको मनोमालिन्यलाई चिर्दै, कटूता समाप्त गर्दै सुमधुर सम्बन्ध स्थापना गर्न, वसन्त ऋतुसँगै मितेरी लगाएर खुुसीको रंगमञ्चमा रंगिन भएर हाम्रो सामु उपस्थित हुन्छ होली ।
यसबेलाको प्राकृतिक दृश्य र मौसमले होलिलाई मादकता प्रदान गर्दछ । बाँसुरीको धुन सगै नागाडाको आवाजले घरआँगनमा उमंग थपिदिन्छ । यो पर्वलाई तराईतिर फगुवा, रंगहरुको तिहार भनेर पनि चिनिने गरिन्छ । परापूर्व कालदेखि मनाउन थालिएको यो पर्वको पौराणिक युुगीन इतिहास पनि छ । त्रेतायुुग र द्वापरयुुगका कथाहरु पनि यसमा जोडिएका छन् । नारद पुराण भविष्य पुुराणहरुमा पनि होलीलाई प्रविष्टि गराइएको छ । यो पर्व संसारका विभिन्न स्थानमा मनाउन थालिएको छ । विशेष गरेर हिन्दूहरुको पर्वको रुपमा विकसित भएको यो पर्व जहाँ हिन्दूहरुको बसोबास छ । त्यहाँ यो पर्व विशेष रुपमा मनाइने गरिन्छ । यो पर्व संसारका विभिन्न स्थानमा फैलिदै गएको छ । संसारका देशहरुमा नेपाली नपुगेको स्थान विरलै छ ।
दक्षिण अफ्रिकी देशहरु गयना, मरिसस लगायत, फिजी, सुरी नाममा पनि यो पर्व कुनै न कुनै रुपमा मनाउने गरिन्छ । अमेरिका, बेलायत, जापान, इण्डोनेसिया, थाइल्याण्ड, इटली, जर्मन चीन लगायतका देशहरुमा आफ्नै तरिकाबाट यो वा त्यो रुपमा होली पर्व मनाउन थालीएको छ । त्यसै गरी भारत, पाकिस्तान, बंगलादेशमा यो पर्व हर्षपूर्ण उल्लासमय वातावरणमा विशेष रुपमा मनाउने गरेको पाइन्छ । यो पर्वलाई नेपाल लगायत कतिपय देशमा सरकारले विदा दिएर राष्ट्रिय मान्यता प्रदान गरेको छ । अफ्रिकी देश मरिससमा पनि उक्त दिन सार्वजनिक विदा दिने गरिन्छ ।
भारत र नेपाल भन्दा बाहेक अन्य देशमा पनि यो पर्व मनाउँदा साथीभाइरुलाई खानपानका लागि निमन्त्रण गर्ने, एकैठाउँ भेला हुने गीतहरु गाउने नाच्ने मिष्ठान्नहरु वितरण गर्ने, रंग लगाउने गरेर उमंगमय रुपमा मनाउने गरिन्छ । नेपालको तराई र भारतमा भने यसलाई परम्परागत मूल्य मान्यताका आधारमा राधाकृष्णको प्रेम प्रसंगसँग जोडेर फागु गीत गाएर, नाचेर यो पर्व विशिष्ट रुपमा मनाउने गरिन्छ ।
होलिकासँग जोडिएको होली
हिरण्यकश्यपूू दैत्य अर्थात राक्षस कुल भगवानका विरोधी थिए । जसका छोरा प्रल्हाद भगवान विष्णुका भक्त थिए । हिरण्यकश्यपू छोरा प्रल्हादको भगवान विष्णुुभक्तिप्रति असन्तुुष्ट थिए । प्रल्हादले बुवा हिरण्यकश्यपूूसँग आफ्नो पढाई बताउँदै भने :
श्रवणं कीर्तनं विष्णुोः स्मरणं पादसेवन् ।
अर्चनं वन्दनं दास्य सख्यमात्मनिवेदनम ।
भगवानप्रति प्रल्हादको यस्तो बलियो भक्ति सुनेर उनी रिसले चुर भए र आफ्नो छोरा प्रल्हादलाई मार्ने निश्चय गरे । यो कार्यको लागि आगोले पनि दहन गर्न नसक्ने प्रल्हादकिफूूपुु होलिकालाई रोजे होलिकाले यो कार्य गर्न सहमत भइन । समय मिलाई एक दिन प्रल्हादलाई काखमा लिएर उनी अग्नी कुण्डमा हाम फालिन् । नतिजा उल्टो आयो । प्रल्हादलाई केही पनि भएन होलिका भने आगोले भष्म भइन् । यीनै होलीकाको नामबाट होली भन्न थालिएको बुझिन्छ । यसै कथालाई जाडेर असत्यकाविरुद्ध सत्यको जीत हुन्छ भन्ने गरिन्छ ।
भगवान श्रीकृष्णसँग जोडिएको होली
एकदिन यमुना नदीको किनारमा गोपीनी भनिने महिलाहरु नुहाउनका लागि गए । आफ्ना कपडाहरु नदी किनार एकैठाउँ उतारेर नदीमा पसे । त्यही बेलामा कृष्ण त्यहाँ पुगे र गोपीनीहरुका सवै कपडाहरु बटुलेर एउटा रुखमा लगेर झुण्डाइदिए । आफूू रुखको डालीमा हल्लिदै बाँसुरी बजाउँदै गोपीनीहरुको स्नान कर्ममा दृष्टि दिन थाले ।
गोपीनीहरुले यो लिला देखेपछि बिन्ती भाउ गर्दै आफ्ना कपडाहरु माग गर्न थाले । कृष्ण उनीहरुको मागप्रति एक इञ्च पनि डगेनन् र गोपीनीहरुले नाङ्गिएर नुहाएको देखाएपछि मात्र कपडाहरु फिर्ता दिने शर्त राखे ।
गोपीनीहरुले पनि सोहीअनुसार गरी कृष्णलाई जल चढाए र कपडाहरु फिर्ता लिए । यही रासलिलाको घटना स्मरण गर्दै फागुन कृष्ण अष्टमीका दिन काठमाडौंको वसन्तपुरमा लिङ्गो गाडेर रंगीचंगी कपडाका ध्वजाहरुले सजाइने गरिन्छ । यसै दिनबाट फागुपर्व प्रारम्भ भएको संकेत दिइन्छ । जो अहिलेसम्म पनि निरन्तर चलिरहेको छ । यही अवसरमा काठबाट बनाइएका मुरलीसहितका कृष्ण र गोपीनीका मूर्तिहरु सजाई रातो अविर अर्पण गरेर पूजा गर्ने गरिन्छ ।
भीमसेन र द्रौपतिसँग जोडिएको होली
भक्तपुरमा अलि पृथक ढंगबाट होलीको प्रारम्भ गरिन्छ । यहाँचीर अथवालिङ्ग घुमाउँदँ भीमसेनको मन्दिरमा रहेको लिंगको आकृति भएको काठ र रातो कपडाको योनी जुधाएर फागुपर्वको प्रारम्भ गरिन्छ ।
संस्कृतिकर्मीहरुको भनाइमा काठको आकृति भिमसेनको लिङ्ग र कपडाबाट बनाएको प्वाललाई द्रौपतीको योनीको रूपमा लिने गरिन्छ भनिएको छ । यसलाई नगर परिक्रमा गराउने पूजाआजा गर्ने चलन छ । त्यो दिनमा यसैलाई संकेत गरिएका गीतहरु (’भिमसेन देया लजखङ्गलो वानलाल्यासे बिस्यूवाने म्वायक सो झायला’ )गाउने, सो अवसरमा भोज खाने र लिङ्गोलाई खोलामा लगरे बगाउने गरिन्छ । लिङ्गलाई पखालेर पुनः भीमसेन मन्दिरमा ल्याएर राखेपछि फागु समापन भएको मानिन्छ । यसै अवसरमा कृष्णलाई पनि खटमा राखेर सम्मानका साथ नगर घुमाउने र परिकारहरु अर्पण गर्ने परम्परा रहेको छ ।
रामजानकीसँग जोडिएको होली
मिथिला क्षेत्रमा होलीलाई राम जानकीसँग जोडेर मनाउने गरिन्छ । सीता र रामको विवाह उत्सव रंगिन रुपमा मनाएको स्मरण गरिन्छ । यस क्षेत्रमा होलीका गीतहरु पनि गाउने गरिन्छ । मिथिला र होलीका सन्दर्भमा विविध विचारहरु प्रस्तुत गरिएको पाइन्छ । कवयित्री पुनम झाले यसलाइ उन्मुक्ति र स्वतन्त्राको रुपमा लिएको बताएकी छन् । यहाँ होलीलाइ सीतासँग जन्म स्थानसँग जोडेर माटोसँग जोडिको सम्बन्धको यो पर्वलाई पनि व्याख्या गरिएको छ । होली पूर्वदेखि नै यहाँ मध्यमा परिक्रमा गर्ने गरिन्छ ।
चकँद्य जात्रासंगसँग जोडिएको होली
कुनै समयमा ल्हासाबाट व्यापारीहरु नेपाल फर्कदा धेरै व्यापारीहरु बाटोमै मारिए । तीमध्ये केही मात्र बाँचेर नेपाल आए । उनीहरुलाई अबिर जात्रा गरियो । उनीहरुकै सम्झनाका लागि एउटा मूर्ति तयार गरियो । रातो चकँद्यको त्यो मूर्तिलाई बाजागाजासहित अबिर जात्रा गर्दै नगर परिक्रमा गराइने गरेको विषयलाई पनि होलीसँग जोडिने गरेको छ ।
रंगहरुसँग जोडिएको होली
रंगलाई धेरै अर्थमा जोडेर हेर्न सकिन्छ । रंग सौन्दर्य रमाईलोसँग सम्बन्धित छ । यो शब्दलाई आनन्द, उत्सव । मोजमजासँग पनि जोडेर हेर्न सकिन्छ । हामीले आमोद प्रमोदलाई, हास्यव्यंग्य आदिलाइ रंग रस भन्छौ । त्यसै गरी रंगहरुको माध्यमले हामीले प्राप्त गर्ने आनन्दलाई प्रतिकात्मक रुपमा ग्रहण गर्दछौ । होलीमा खेलिने रंगहरुलाई पनि त्यही अर्थमा बुुझ्न सकिन्छ ।
रातो रंग रिस, प्रेम, खतरा, शक्ति, जोश, साहस, रोमान्स, सौभाग्य, शुद्धता पवित्रता, स्वच्छ, सफा र इच्छासँग जोडिएको हुन्छ । गुलाफको फूल पनि रातो हुन्छ । त्यसैले यसलाई प्रेमको प्रतीक मान्दछौ । देवताहरूकोे पहिरन पनि रातो रंगको हुन्छ् । हरेक धार्मिक कार्यमा यसको प्रयोग हुन्छ । यो रंग होलीमा पनि विशेष प्राथमिकताका साथ प्रयोग गरिन्छ । प्रेमभाव जगाईन्छ, रोमान्स पैदा गरिन्छ ।
यसैगरी पहेलो सुन्तला रंगलाई ऊर्जा, उत्साह, न्यानोपन, आत्मीय व्यवहारको प्रतिनिधित्व गर्ने रंगको रुपमा लिईन्छ । यो रंगले खुसी र सकारात्मक भावना जगाई मन आनन्द विभोर बनाउँदै भक्ति र धार्मिक आस्थातिर लाग्न अभिप्रेरित गर्दछ । त्यसैले पनि हामी होलीमा यो रंग प्रयोग गर्ने गर्दछौ ।
हरियो रंग प्रकृतिक सम्वद्व रंग हो । यो रंगले भाग्यसँग सम्बन्ध राख्दछ । यसलाई प्राण, जीवन शक्ति एवं मार्मिकताको प्रतीकको रुपमा लिइने कुरा बताइएका छन् । यसलाई जीवन रंगको रुपमा पनि व्याख्या गर्न सकिन्छ । यो रंग मन पराउनेहरु प्रकृतिका पूजारी हुन्छन् । त्यसैले यो सद्भाव जगाउने पर्वमा यसको पनि प्रयोग हुन्छ ।
नीलो रंग शान्ति र सन्तुलनको प्रतीक हो । यसले इमान, गुलाबी आनन्द र प्रशंसाको अर्थ दिन्छ । भगवानका रुपहरु पनि नीलो रंगमा प्रस्तुत गरिएको पाईन्छ । प्रयोगको दृष्टिले पनि नीलो रङ्ग बढी गरिएको हुुन्छ । यो रंगका पारखीहरु सन्तुलित विचारधाराका हुने कुरा पनि बताइएको छ ।
कालो रंग भने ईष्र्या र स्वार्थसँग गाँसिएको हुन्छ । यसले विरोध जनाउँछ । इच्छा र भावनाहरु दबाएर राख्ने प्रबृत्ति र रिसाह स्वभाको यो रङ्गको बैशिष्ठ्य हो ।
रंगहरुमध्येको मन आकर्षण गर्ने सेतो रङ्ग पनि हो । यो रंगलाई शुद्धताको प्रतीकको रुपमा लिइने यो रंङ्गलाई कर्मशील रंगको रुपमा पनि लिने गरिन्छ । कर्ममा विश्वास राख्नेहरु सेतो रंग मन पराउँछन् भन्ने गरिन्छ । यो रंग चहकिलो बेदाग अथवा सफा आकर्षक हुन्छ ।
यस्ता विविध विशेषता बोकेका प्रतिकात्मक रंगहरुलाई हाम्रो निधारदेखि मन्दिरसम्म त प्रयोग गर्छौं नै । होली पर्वमा पनि यिनीहरुलाई समीश्रण गरेर होस वा अलग अस्तित्वमा समर्पण गरेर होस सदभाव, सुविचारका साथ पवित्र ठानेर एकआपसका निधारमा टीका लगाउने गर्दछौ ।
